Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ανωγείων TÂÙÚ ÈÔ Ú ÛÙËÚÈÔÙ ÙˆÓ

1

1

Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ανωγείων TÂÙÚ ÈÔ Ú ÛÙËÚÈÔÙ ÙˆÓ Μ A Ρ Τ Ι Ο Σ 2 0 0 8

Συγγραφική οµάδα Η Παιδαγωγική Οµάδα του ΚΠΕ Ανωγείων Καρατάσος Νίκος, άσκαλος, Υπεύθυνος του ΚΠΕ Κεφαλογιάννη Ζαχαρένια, Φιλόλογος, Αναπληρώτρια Υπευθύνου του ΚΠΕ ακανάλη Αικατερίνα, ασκάλα, Μέλος Π.Ο. Παπαζαφειρόπουλος ηµήτρης, άσκαλος, Μέλος Π.Ο. Χαιρέτη Μαρία, Νηπιαγωγός, Μέλος Π.Ο. Επιµέλεια Έκδοσης Η Παιδαγωγική Οµάδα του ΚΠΕ Ανωγείων Εκδότης: Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ανωγείων Ταχ. /νση: Μαθητική Εστία Ανωγείων Ταχ. Κώδικας: 74051 Τηλέφωνο: 28340 31662 FAX : 28340 20335 E-mail: info@kpe-anogion.gr Ιστοσελίδα : http://www.kpe-anogion.gr Τίτλος: OTAN TO NEPO AΓKAΛIAΣE THN ΠETPA... (Aπό τα ρω του Έρωτα στο ρου του Nερού) Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες Μ. & Μ. Πατεράκης Ο.Ε. Τηλ: 2810 227933, e-mail: printpat@otenet.gr Η έκδοση χρηµατοδοτήθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταµείο και Εθνικούς πόρους στο πλαίσιο υλοποίησης της πράξης µε τίτλο «Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ανωγείων» η οποία έχει ενταχθεί στην κατηγορία πράξεων 2.6.1.α. που αφορά στα Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και της ενέργειας 2.6.1. «Προγράµµατα Προστασίας Περιβάλλοντος και Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης» του µέτρου 2.6. του ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ µε φορέα υλοποίησης το Εθνικό Ίδρυµα Νεότητας, υπό την εποπτεία του Υπ.Ε.Π.Θ..

Á appleëù º ÏÂ/Ë,  ΠψÛÔÚ Ô Ì ÛÙÔÓ ÎfiÛÌÔ ÙË ÿ Ë, ÙËÓ ÔappleÔ Ô ŸÌËÚÔ appleôî Ï appleôï apple Í ÁÈ ÙÈ appleôïï appleëá ÙË, ÂÓÒ Ô ÓÙË ÛÙË Â ˆÌˆ ÙÔ Ó Ê ÚÂÈ fiùè Ù ÓÂÚ ÙÔ ÌÈÎÚÔ appleôù ÌÔ ÙË ÎfiÏ ÛË Ú ÔÓÙ È applefi Ù Ó. ÿ Ë æëïôúâ ÙË Â Ó È ÙÔ ËÏfiÙÂÚÔ Ô Ófi ÙË Ú ÙË (2.456Ì.), ÊÙÈ ÁÌ ÓÔ applefi Ì ıô, apple ÙÚ Î È ÈfiÓÈ. applefi Ù ÛappleÏ Ó ÙÔ ÈÂÚÔ Ô ÓÔ appleâúóô Ó ÔÈ ı ÙÔÈ ÚfiÌÔÈ ÙÔ ÓÂÚÔ appleô Ô ËÁÔ Ó ÛÙË ı Ï ÛÛ. Ô ÓÂÚfi ÙË ÚÔ Î È ÙÔ ÈÔÓÈÔ ÛÙÔ apple Ú ÛÌ ÙÔ ÛÌÈÏ ÂÈ ÌÂ Ì ÂÛÙÚ ÂÌappleÓ ÛÌ ÓÔ ÁÏ appleùë ÙÔ Û ÂÛÙÔÏÈıÈÎfi apple ÙÚˆÌ, ËÌÈÔ ÚÁÒÓÙ ÌÈÎÚ ÌÂÁ ÏÂ Ï ÎÎÔ Â : ÙÈ Î Ù fiıúâ, ÙÈ ÔÏ ÓÂ, Ù ÔÚÔapple - È, Ù Ê Ú ÁÁÈ. ÂÓÈÎfiÙÂÚ ÛÙËÓ ÂÓ Ô ÒÚ ÙË Ú ÙË, ÂÓ Ô Ì ÌÂÁ ÏÂ Ï ÌÓÂ Î È appleôù - ÌÈ, ÂÓÒ ÛÙËÓ appleâúèô ÙÔ æëïôúâ ÙË ÂÎÂ, fiappleô ÙÔ Û ÂÛÙÔÏÈıÈÎfi apple ÙÚˆÌ Û Ó ÓÙ ÚÁÈÏÈ- ÎÔ Û ÈÛÙfiÏÈıÔ, ËÌÈÔ ÚÁÔ ÓÙ È ÔÈ appleëá. Ô ÓÂÚfi ËÌÈÔ ÚÁÂ, ÎfiÌ, ÂÓÙ appleˆûè Î Ûapple Ï È appleô Î ÙÔÈÎÔ Ó Ì Û ÙÔ ıâô Î È ÓÂÚ È- Â. ŒÙÛÈ, ÛÙÔ π ÔÓ ÕÓÙÚÔ (ÙÔ Ûapple Ï ÈÔ ÙË ÿ Ë ) Ó ÙÚ ÊËÎÂ Ô apple Ù Ú ÙˆÓ ıâòó, Ô, ÊÔ, Û ÌÊˆÓ Ì ÙË Ì ıôïôá, ÙÔÓ ÊÂÚÂ Â Ò Ë ÌËÙ Ú ÙÔ, Ë ƒ, ÁÈ Ó ÁÏ ÙÒÛÂÈ ÙÔ ÌˆÚfi applefi ÙÔÓ ÈÔ ÙÔ ÙÔÓ apple Ù Ú, ÙÔÓ ÚfiÓÔ, Ô ÔappleÔ Ô ÙÚˆÁ ٠apple È È ÙÔ applefi Êfi Ô, Ì appleˆ ÙÔ Ê ÈÚÔ Û Ó ÙËÓ ÂÍÔ Û. Ù Ë È È ÙÂÚË Û ÛË ÙÔ appleâùúòì ÙÔ Ì ÙÔ ÓÂÚfi ËÌÈÔ ÚÁ appleïô ÛÈ appleôèîèï ÂÓ ËÌÈ- ÎÒÓ ÂÈ ÒÓ. æëïôúâ ÙË, ÏÔÈapplefiÓ, Ú ÎÙËÚ ÂÙ È ˆ ÚÔÛÙ Ù fiìâóë appleâúèô Î È ÏfiÁˆ ÙˆÓ appleïô ÛÈˆÓ ÁˆÏÔÁÈÎÒÓ Û ËÌ ÙÈÛÌÒÓ ÙÔ, Ó ÎÂÈ ÛÙÔ ÎÙ Ô ÙˆÓ Úˆapple ÎÒÓ Âˆapple ÚΈÓ. ÙÔ ÂÙÚ ÈÔ appleô ÂÈ ÛÙÔ ÚÈ ÛÔ, ı Ó Î Ï ÂÈ Ì ÙË Ô ıâè ÙˆÓ ËÚÒˆÓ ÙÔ æëïô- Ú ÙË, ÙË Û ÛË ÙÔ ÓÂÚÔ Ì ÙË ˆ Î È ÙËÓ Ù ÓË, Î ıò Î È ÙË ÛËÌ Û ÙÔ ÁÈ ÙËÓ ÂappleÈ- ˆÛË fiïˆó ÙˆÓ ÔÚÁ ÓÈÛÌÒÓ ÛÙÔÓ appleï Ó ÙË. ÎfiÌ, ı ÂÍÔÈÎÂȈı Ì ÙË ÛËÌ Û ÙÔ applefi- ÁÂÈÔ ÓÂÚÔ Î È ÙËÓ È È ÙÂÚË Û ÛË ÙÔ Ì ÙÔ apple ÙÚˆÌ, ÙËÓ Û Â fió ÂÚˆÙÈÎ, ÙÈ appleëá Î È ÙÈ Ù ÓËÙ apple ÚÂÌ ÛÂÈ ÙÔ ÓıÚÒappleÔ ÁÈ ÙËÓ ÂÎÌÂÙ ÏÏ ÛË ÙÔ. ª Û applefi ÙÔÓ ÎfiÛÌÔ ÙÔ Ô ÓÔ Ì, ı Ó Î Ï ÂÈ ÙË ÛappleÔ ÈfiÙËÙ ÙÔ ÙÔ Ê ÛÈÎÔ Á ıô, ÙÔ ÔappleÔ Ô ÛÙÈ Ì ÚÂ Ì ÎÈÓ Ó ÂÈ. ªfiÓË Ì ÊÈÏÔ ÔÍ Ó ÎÂÓÙÚ ÛÔ Ì ÙË Ê ÓÙ Û, ÙËÓ Â ÈÛıËÛ Î È ÙÔÓ appleúô ÏËÌ ÙÈÛÌfi ÛÔ ÁÈ ÙÔ ÙÈÓÔ ÚfiÌÔ Î È apple Ú ÏÏËÏ, ÍÂÓ ÁÒÓÙ Û applefi ÙÔÓ ÌÈÎÚfiÎÔÛÌÔ ÙÔ æëïôúâ ÙË - ÙÔ Ì ÚÔ ÙÔ ÔappleÔ Ô ÁÂÈÙÓÈ ÂÈ Ì ÙÔ K E AÓˆÁ ˆÓ - ÛÙÔÓ ÎfiÛÌÔ fiïô, Ó Ú - ÛÂÈ ÛÙËÓ Î ıëìâúèófiùëù ÛÔ appleâ ı Ó Î È Û ÓÂÈ ËÙ ÁÈ ÙË ÛˆÛÙ Ú ÛË ÙÔ ÓÂÚÔ. ÚÂ Ì ÛÔ ÁÈ apple Ú ÙÈ apple Ú Î Ùˆ Ì ÓÙÈÓ Â : Ù Ï, ÙË ÛÙ Ï ÙÔ ÓÂÚfi ÙÔ Ì ÚÌ ÚÔ ÙÚ apple ÙÔ, ÙÔ appleú Ì appleô ÌÈÛ ÎÈ Ó Á Ú ÂÈ ÎÈ Á apple ÙÔ. ÓˆÁÂÈ Ó ª ÓÙÈÓ ŒÓ appleôù ÚÈ Â Ó Ë ˆ Î È Â Ó È ÓÂÚfi ÁÂÌ ÙÔ Î È apple ÓÔ Ì ÁÔ ÏÈ ÁÔ ÏÈ Î È ÊÙ ÓÔ Ì ÛÙÔÓ apple ÙÔ. ÚÈÛÙÂ Ë Ã ÈÚ ÙË (Ì ÓÙÈÓ ÔÏfiÁÔ ) È ÁˆÁÈÎ Ì ÙÔ ÓˆÁ ˆÓ

OÈ ÚˆÂ * ÙÔ æëïôúâ ÙË: Μοναχικός, περήφανος και επιβλητικότατος, ο γενειοφόρος γυπαετός (Gypaetus barbatus), αποτελεί πια ενδηµικό ζώο της Κρήτης, καθώς έχει εξαφανιστεί από κάθε άλλο µέρος της Ελλάδας. Γνωστός και ως º Àƒ. Kretania psylorita, λέγεται η ενδηµική πεταλούδα του Ψηλορείτη. Μικρή, κοµψή και µοναδική! Γνωστή και ως ƒπ Ë æ ƒ π. Το ζώο φάντασµα του Ψηλορείτη, που για χρόνια θεωρούνταν εξαφανισµένο, ο αγριόγατος (Felis sylvestris cretensis) ή πιο σωστά φουρόγατος, ενδηµικό των κρητικών ορέων. Γνωστός και ως Àƒπ π! ÎÔÏÔ ıëû ÙÔ... * Τα σκίτσα των ηρώων είναι έργο του ζωγράφου ηµήτρη Τζάνη. Tα πνευµατικά δικαιώµατά τους ανήκουν στο ΚΠΕ Ανωγείων.

Ο τοπικός αυτός µύθος αφηγείται τον έρωτα του νεαρού Ανωγειανού µε µια Νεράιδα. ηµοσιεύτηκε µε τη µορφή επιφυλλίδας σε τοπική εφηµερίδα στις αρχές του περασµένου αιώνα. «Ήτο τότε 17 έως 18 ετών, υψηλός, ευσταλής, µε µάτια καστανά, µε µέση δακτυλίδι, µε πλάτες ανοικτές, µε µπράτσα στρογγυλά, λεβέντης µε άλλους λόγους από εκείνους που ο θεός πλάσσει ως αγγέλους δια τον ουρανόν, και από λησµοσύνην τους αφήνει και έρχονται στην γη, δια να αφήσουν αλησµόνητον την εποχή των. Και πριν ακόµα µεγαλώσει, και πριν να πλήξει τα στήθη του ο τρελός της Αφροδίτης υιός, όλοι στο χωριό βλέποντες τα τόσα κάλλη του και την τόσην λεβεντιά του, προησθάνοντο και εκρυφοµιλούσαν, ότι αυτός αληθινά θα ήτο που θα επλήγωνε µε τις σιδερές σαίτες του την βασίλισσα Νεράιδα. Κατέβαινε µια νύκτα του Μαρτίου βιαστικά για το χωριό, όπου οι φίλοι του τον εκαλούσαν επειγόντως δια σπουδαίαν υπόθεση και επερνούσε από την στοιχειωµένην λίµνην. Έφθανε δε εκεί ακριβώς την ώραν που έκραζε τρίτην φοράν ο πετεινός, δηλαδή την στιγµήν που οι Νεράιδες, τρελές από τα γέλοια και από τα παιγνίδια, εξηφανίζοντο στα κρυσταλλένια της λίµνης τα νερά[ ] Ο Γιάννης αυτοστιγµήν ευρέθη κοντά της, χωρίς να ενθυµήται, και αυτός κατόπιν, αν έδραµε σαν αστραπή, ή αν πέταξε, χωρίς πτερά, διότι πήδηµα ανθρώπου δεν ήτο δυνατόν να ενώσει την τόσην µεγάλην απόστασιν. Την έσφιγγε στην θερµήν από τον πυρετόν του πάθους αγκαλιά του, την εφιλούσε γλυκά και τρυφερά και την παρέσυρε ήρεµα προς την όχθην[ ] Οι γάµοι έγιναν πράγµατι. Όλος ο κόσµος έτρεξε από περιέργειαν να ιδεί τες ξακουστές Νεράιδες και εγλέντισε. Αλλά η πεισµατάρα, γελαστή και χαρούµενη ως πάντα, πάντα εσιώπα[ ] Μόλις δε και µετά δεκαετίαν έκτοτε έφερεν εις φως τον Aγγελήν Κεφαλογιάννη, διότι τούτο πλέον το όνοµα έφερον οι απόγονοι του Κεφαλά του Γιάννη» ÍÂÎÏÂÈ ÒÛÔ ÌÂ ÙÔ Ì ıô Γιατί οι Νεράιδες ζουν στα νερά της λίµνης; Ξέρεις άλλες θεότητες που ζουν στο νερό; Ποια ήταν η έκβαση του έρωτα του ζευγαριού; Θα µπορούσε µια Νεράιδα να έχει µια φυσιολογική ζωή ή πιστεύεις ότι πλήρωσε κάποιο τίµηµα γι αυτό; Θα µπορούσες να γίνεις ένας µικρός σκηνοθέτης; Στήσε το σκηνικό σου, µοίρασε τους ρόλους και γράψε τους διαλόγους που φαντάζεσαι ότι θα απέδιδαν την παραπάνω ιστορία. Ï apple Ú ÛÙ ÛË! 5

H ισχύς της φύσης, η εξουσία που έχει ένα ποτάµι να φτιάχνει και να καταστρέφει πολιτισµούς, η δύναµη της θάλασσας να διαµορφώνει το περιβάλλον... È ÏÂÍÂ Ù ÙÏÔ ÁÈ ÙÈ apple Ú apple Óˆ ÂÈÎfiÓÂ Kαταρράκτες της Βικτώρια (1), Παγωµένη σπηλιά στην Αλάσκα (2), Χιονοστιβάδα (3), Κύµατα (4) Ποταµός Tambopata διασχίζει τη λεκάνη του Αµαζονίου (5), Λίµνη σε κρατήρα ηφαιστείου (6), Θερµοπίδακας (7), Παγόβουνο στην Ανταρκτική (8), Ένα τεράστιο µανιτάρι από πάγο και βράχο (9) 6

Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν θεοποιήσει τη δύναµη του νερού και γι αυτό δηµιούργησαν µε τη φαντασία τους τόσες πολλές θεότητες. «fiúîô ÙˆÓ ıâòó Â Ó È ÛÙÔ ÓÂÚfi, ÁÈ Ù fi,ùè appleèô apple ÏÈfi Î È ÛÂ ÛÙfi ÚËÛÈÌÂ ÂÈ Û Ó fiúîô». (ΟΡΦΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ) È ÔÓÙ ÙÔ apple Ú Î Ùˆ Ì ıô ÛÙÈ Î ÚÙÂ, ÌappleÔÚÂ Ó apple ÓÙ ÛÂÈ ÙÈ ÂÚˆÙ ÛÂÈ Î È Ó Ó Î Ï ÂÈ ÙÔ ÎÚ appleùfiïâíô; Νύµφες των γλυκών νερών Πατέρας των ποταµών Μάγευαν τους περαστικούς Γιός του Ωρίωνα µε το τραγούδι τους Στα νερά της ορκιζόταν οι θεοί Εκεί κατοικούσαν οι ψυχές Συµβολίζουν τον άκαρπο κόπο των νεκρών Την αγάπησε ο Αλφειός Θαύµαζε το καθρέφτισµά Θεός µε κογχύλι του στο νερό Νύµφες της θάλασσα Π Η Α Ν Α Ι Ε Σ Π Ω Κ Ε Α Ν Ο Σ Τ Α Ν Ν Σ Ρ Ι Τ Ω Ν Ρ Χ Η Α Ρ Ε Θ Ο Υ Σ Α Ε Ρ Ρ Ν Τ Ι Ε Ο Κ Τ Ρ Ι Κ Υ Ι Ρ Α Ε Ω Ο Η Ι Τ Ρ Ι Τ Ω Ν Ε Ν Σ Φ Η Α Τ Π Ν Ο Τ Ε Σ Τ Υ Γ Α Χ Ω Α Α Σ Ο Ν Α Ι Α Ε Σ Σ Α Σ Ε Ι Ρ Η Ν Ε Σ Τ Ο Νάρκισσος Ήταν ονοµαστός για τη σπάνια οµορφιά του και τον είχαν ερωτευτεί Νύµφες. Εκείνος, όµως, τις αγνοούσε και θαύµαζε µόνο το καθρέφτισµα του στο νερό. Οι θεοί θέλησαν να τιµωρήσουν την αλαζονεία του και µια µέρα, καθώς έσκυβε για να δει το τον εαυτό του στο νερό ρίζωσε ή πνίγηκε στο ποτάµι. Άλλη παραλλαγή του µύθου αναφέρει ότι αγάπησε την όµοια αδελφή του και όταν αυτή πέθανε, έµεινε να κοιτάζει στα νερά την εικόνα του που έµοιαζε µε εκείνη της αδελφής του. Ο θάνατος από τη στενοχώρια του τον βρήκε στην πηγή και στη θέση του απόµεινε ένα φυτό, ο νάρκισσος, τα γνωστά µας µανουσάκια. Ο Τρίτων Ήταν θαλάσσια θεότητα µε µορφή ανθρώπου και ουρά φιδιού. Ήταν γιος του Ποσειδώνα και της Νηρηίδας Αµφιτρίτης. Κάθε φορά που βούιζε ή θάλασσα, λέγανε ότι ο Τρίτων φυσούσε µέσα σε ένα κογχύλι που είχε σήµα κεράτου. 7

Ναϊάδες Ναϊάδες ή Ναΐδες ήταν οι θεότητες που κάθονται στους βράχους και προστατεύουν τα γλυκά νερά των πηγών, των ποτα- µών και των λιµνών. Μέσα στα βαθιά νερά των ποταµών είχαν τα κρυστάλλινα παλάτια τους οι Ναϊάδες νύµφες. Τα πλάσµατα αυτά ήταν πανέµορφα, ήταν τραγουδίστριες, µάντισσες, αλλά και προστάτισσες της βλάστησης και της καθαρότητας των νερών. Ωκεανός Από τους Τιτάνες, τα παιδιά του Ουρανού και της Γης, ο πρωτότοκος, ο Ωκεανός, ζευγαρώθηκε µε την Τηθύν και γέννησαν τρεις χιλιάδες Ποταµούς και Νύµφες, τις Ωκεανίδες. Οι αρχαίοι φαντάζονταν τον Ωκεανό σαν έναν τεράστιο ποταµό που ρέει γύρω από τη Γη. Ο ήλιος και τα αστέρια βγαίνουν από τα ανατολικά του, για να βυθιστούν πάλι µέσα του, καθώς δύουν. Σειρήνες Οι Σειρήνες ήταν θεότητες της θάλασσας µε κεφάλι γυναίκας και σώµα πουλιού, που ζούσαν σε ένα νησί της Μεσογείου. Μάγευαν τους περαστικούς µε το τραγούδι τους και ναυαγούσαν. Οι µόνοι που κατάφεραν να γλυτώσουν ήταν ο Οδυσσέας µε τους συντρόφους του. Ποσειδώνας Ο Ποσειδώνας σαν θεός της θάλασσας µπορούσε να ταξιδεύει µε το χρυσό του άρµα πάνω στα κύµατα, που ανοίγουν χαρούµενα στο πέρασµά του. Στο γιό του τον Ωρίωνα είχε ο θεός δώσει τη χάρη να περπατάει πάνω στη θάλασσα, χωρίς να βουλιάζει. Ακόµα, ο θεός µε την τρίαινά του µπορούσε να σηκώνει σε µια στιγµή άγρια κύµατα ή, αντίθετα, να γαληνεύει τα φουρτουνιασµένα πέλαγα. Αχέροντας Ήταν γιός της Γαίας. Οι θεοί του Ολύµπου τον καταδίκασαν να µένει κάτω από τη γη, γιατί στη µάχη µε τους Γίγαντες άφησε τους εχθρούς να ξεδιψάσουν στα νερά του. Στον ποταµό Αχέροντα και στην πεδιάδα του κατοικούσαν οι ψυχές των νεκρών. Ο ποταµός αποτελούσε το πέρασµα, από όπου ο βαρκάρης οδηγούσε τις ψυχές στη λίµνη Αχερουσία, στα έγκατα της Γης. Στον Αχέροντα κατέληγαν τα νερά από δύο άλλα ποτάµια, τον Κωκυτό (το ποτάµι της θλίψης και των οδυρµών των ζωντανών για ό,τι χάθηκε) και τον Πυριφλεγέθοντα στην κήτη του οποίου έκαναν οι νεκροί περιπάτους. Οι συγγενείς των νεκρών µέσα στο φέρετρο τοποθετούσαν ένα αµφορέα µε νερό, για να µην υποφέρει η ψυχή από δίψα και έναν οβολό για το βαρκάρη που θα τον περνούσε στην άλλη µεριά του ποταµού. Νηρηίδες Ήταν οι κόρες του θεού της θάλασσας Νηρέα και της ωρίδας, κόρης του Ωκεανού. Πενήντα θυγατέρες που κινούνται οργιαστικά γύρω από τα κύµατα. Αγαπούσαν και προστάτευαν τα πέλαγα και τους θαλασσινούς, τους όρµους και τις θαλασσοσπηλιές, τις ακρογιαλιές και τα λιµάνια. Βρέθηκαν αγάλµατα που παρίσταναν Νηρηίδες να κάθονται πάνω σε εκατό δελφίνια, γιατί οι άνθρωποι πίστευαν ότι όλες ήταν εκατό. Στύγα Αλφειός Η Στύγα ήταν η πιο µεγάλη από τις Ωκεανίδες. Κατοικούσε µακριά από τους θεούς, σε ένα παλάτι στα βράχια του Χελµού. Τα νερά της, που ανέβλυζαν από ένα ψηλό βράχο και ύστερα χάνονταν µέσα στη γη, είχαν φοβερές ιδιότητες: δηλητηρίαζαν ανθρώπους, ζώα, έλιωναν το σίδερο και άλλα µέταλλα, έσπαζαν τα αγγεία που βουτούσαν µέσα τους. Στα νερά της ορκιζόταν οι θεοί. Αν παρέµβαιναν τον όρκο τους, τους περί- µεναν φρικτές τιµωρίες. Όποιος θνητός βουτούσε στη Στύγα γινόταν άτρωτος. Έτσι η Θέτιδα βούτηξε το µικρό Αχιλλέα, κρατώντας τον µόνο από τη φτέρνα. αναΐδες Οι αναΐδες ήταν οι νύµφες που εµφανίζονται να κρατούν υδρίες, περπατώντας κοντά στο ποτάµι, µεταφέροντας νερό στον άλλο κόσµο. Συµβολίζουν τον άκαρπο κόπο, µιας κι τιµωρήθηκαν από τους θεούς να µεταφέρουν νερό µε τρυπηµένο δοχείο. Μια µέρα µια νεαρή νύµφη που την έλεγαν Αρέθουσα πλενόταν σ έναν ποτα- µό της Πελοποννήσου. Ξαφνικά µια παράξενη και βραχνή φωνή ακούστηκε. Ήταν η φωνή του θεού του ποτα- µού, του Αλφειού, ο οποίος εξέφραζε τον ερωτά του στη νύµφη. Τροµαγµένη η Αρέθουσα πετάχτηκε έξω από το νερό. Τότε ο Αλφειός πήρε τη µορφή ανθρώπου και την κυνήγησε σε πεδιάδες, λόφους και δάση. Εκείνη, αποκα- µωµένη πια, όταν είδε ότι ο θεός θα την έπιανε, ζήτησε τη βοήθεια της Άρτεµης. Η θεά συγκινηµένη, τη µεταµόρφωσε σε πηγή.

ÓÙÈÛÙÔ ÈÛÂ ÙÈ appleúôù ÛÂÈ ÌÂ Ù ÛÎ ÙÛ Î È Û ÔÏ ÛÂ. ❶ Το νερό είναι φυσικός πόρος σε ανεπάρκεια. ❷ Οι περιοχές του πλανήτη µας, στις οποίες τα γλυκά νερά εξαντλούνται συνεχώς, οδηγούνται σε ερηµοποίηση. ❻ Μια φυσική λίµνη αποτελεί ένα υγροβιότοπο. ❸ Το νερό είναι στοιχείο απαραίτητο για κάθε µορφής ζωής. ❹ Με την επίδραση της ηλιακής θερµότητας το νερό των θαλασσών, των λιµνών και των ποταµών εξατµίζεται και φτάνει στην ατµόσφαιρα µε τη µορφή υδρατµών. ❺ Μεγάλο υδροδοτικό έργο που έγινε το 140 µ.χ. στην Αθήνα από το Ρωµαίο αυτοκράτορα Αδριανό. ❼ Ένα φράγµα και µια τεχνητή λίµνη µπορεί ν αποτελέσουν έναν υγρότοπο. 8

ÓÙÈÛÙÔ ÈÛÂ ÙË Û ÓÒÓ ÌË Ï ÍË ÛÙ Ú ÂÏÏËÓÈÎ : Ô ÓÂÚfi......που στέλνουν τα νέφη...που έρχεται βίαια...που δεν ησυχάζει...που είναι στάσιµο...που διαβρώνει το έδαφος...το επιφανειακό νερό...που υφίσταται εξάτµιση...το υπόγειο νερό...που στέλνει ο ουρανός λιµνάζον, το τελµατιαίον ύδωρ βρυξ, τέλµα, τέναγος, έλος, λίµνη, λειµών. υετός, όµβρος, βροχή καταιγίς, λαίλαψ, θύελλα, κατακλυσµός παλίρροια, πληµµυρίς, άµπωτις, δίνη, στρόβιλος, άντρον, ρωχµός, χάσµα, χαράδρα, βάραθρο, πόρος λιµναίον, θαλάσσιον, ποτάµιον ύδωρ, άχνη, αχλύς, έρση, πάχνη, ατµίς, ικµάς, δρόσος, οµίχλη, νέφος ψακάς, ρανίς, σταγών, χιών, νίφα, χάλαζα, κρύσταλλος «...Ποτέ σε νερό ποταµών που ασταµάτητα τρέχει, Να µπεις πεζός, αν δεν κάνεις ευχή και τηρώντας το ρέµα Να νίψεις τα χέρια σου στο πολυλαχταριστό κι άσπρο νεράκι. Γιατί όποιος ποτάµι διαβεί και κακία και χέρια δεν πλύνει Τον µισούν οι θεοί και στο τέλος του δίνουνε πόνους...» Ησίοδος, Έργα και Ηµέραι (στ. 737-741) ªappleÔÚÂ Ó Ê ÓÙ ÛÙÂ applefi appleô appleúô Ú ÂÙ È Ë Ï ÍË «ÓÂÚfi»; fiùâ ÍÂappleÏ ÓÔ ÌÂ Û Ì ÔÏÈÎ Ù ÚÈ Ì Ù applefi È Ì ÌÂ ÙÔ ÓÂÚfi; ªappleÔÚÂ Ó Ó Ê ÚÂÈ apple Ú Â ÁÌ Ù applefi ÙËÓ Ú ÙË Û Á ÚÔÓË appleú ÁÌ ÙÈÎfiÙËÙ ; 9

Ο επιστηµονικός όρος υδατικές σχέσεις (water relations) έχει καθιερωθεί για να περιγράψει την κινητική πρόσληψη και ροή του νερού (H2O) στο σχήµα έδαφος φυτό ατµόσφαιρα. Το νερό που βρίσκεται στο έδαφος προσλαµβάνεται από τις ρίζες των φυτών, οι οποίες επιµηκύνονται σε αναζήτηση άλλου νερού και θρεπτικών στοιχείων. Το νερό µετακινείται από περιοχές, όπου έχει περισσότερο διαθέσιµο νερό σε περιοχές µε λιγότερο νερό. ªappleÔÚÂ Ó appleâúèáú ÂÈ ÙÈ ÂÈÎfiÓÂ appleô Ï appleâè Î È Ó ÂÍËÁ ÛÂÈ ÙÈ ı ÛÂÈ ÙÔ ÓÂÚÔ ÛÙÔ ÛÒÌ ÙÔ Ê ÙÔ, Î ıò Î È ÙË Û Ì ÔÏ ÙÔ ÛÙÔÓ ÚÔÏÔÁÈÎfi Î ÎÏÔ; 10

Όλες οι χιονονιφάδες έχουν µια εξαγωνική συµµετρία, είτε έχουν 6 γωνίες, είτε 6 πλευρές, είτε 6 ακτίνες, συµµετρικά τοποθετηµένες γύρω από το κέντρο τους. Καµία από τις νιφάδες δεν είναι ολόιδια µε την άλλη. Μια νιφάδα χιονιού ξεκινά να σχηµατίζεται ψηλά στην ατµόσφαιρα γύρω από ένα σωµατίδιο σκόνης. Γύρω, λοιπόν, από ένα σωµατίδιο σκόνης, κάτω από τις κατάλληλες συνθήκες θερ- µοκρασίας και πίεσης, ξεκινούν να κολλούν µικροί παγοκρύσταλλοι. Οι παγοκρύσταλλοι είναι κατασκευασµένοι από µόρια νερού που βρίσκονται στην ατµόσφαιρα. Τα µόρια, όµως, δε συνδέονται µεταξύ τους ούτε στη σειρά ούτε σε σχήµα τετραγώνου. Ενώνονται µε τρόπο που σχηµατίζουν εξαγωνικά «τουβλάκια πάγου»,που είναι οι µικρότεροι παγοκρύσταλλοι που µπορεί να υπάρχουν. Καθώς το ένα µετά το άλλο τα µόρια νερού «κολλούν» πάνω σε ένα σωµατίδιο σκόνης, ξεκινά να σχηµατίζεται ένας παγοκρύσταλλος. Όλο και περισσότεροι παγοκρύσταλλοι ενώνονται, οπότε η καινούργια νιφάδα χιονιού αποκτά αρκετό βάρος για ν αρχίσει να πέφτει προς τις στέγες των σπιτιών. Στην πορεία της συναντά κι άλλους παγοκρυστάλλους, που και αυτοί ενώνονται µε τη νιφάδα, µεγαλώνοντας κι άλλο το µέγεθος της. Μια νιφάδα χιονιού µπορεί να φτάσει να περιλαµβάνει µέχρι και 200 παγοκρυστάλλους. Το αξιοσηµείωτο είναι ότι ακόµη και όταν ενωθούν πολλοί παγοκρύσταλλοι, ο παγοκρύσταλλος που προκύπτει συνεχίζει να έχει εξαγωγική συµµετρία. 11

ªÈ ÊÔÚ ÎÈ Ó Ó Î ÈÚfi Ù Ó Ô ÂÊÂ Ú ÙË Μέσα στους αιώνες ο άνθρωπος κατάφερε να αξιοποιήσει τα δώρα που του προσφέρει το νερό. Οι Κινέζοι φτιάχνουν τον πρώτο υδατοφράκτη Φωτιά από το νερό Μια κινέζικη αντλία νερού Ο ατέρµων κοχλίας του Αρχιµήδη Χειροκίνητη αντλία νερού Ο ατµός δίνει κίνηση στην ατµοµηχανή AÓ Á ÚÈ Â Ì ÙË ÌË Ó ÙÔ ÚfiÓÔ ÛÙÔ apple ÚÂÏıfiÓ, appleò ı ÌappleÔÚÔ ÛÂ Ó appleâúèáú ÂÈ ÙÈ ÂÊÂ Ú ÛÂÈ Ì Û applefi ÙÈ ÂÈÎfiÓ ; Ú ÔÈ ÔÏÈÙÈÛÌÔ Î È ÂÚfi «Το 2400 π.χ., οι αρδευόµενες περιοχές της Σουµερίας παρήγαγαν 2.500 λίτρα κριθάρι ανά εκτάριο, µια αξιόλογη σοδειά ακόµη και για τα σύγχρονα επίπεδα. Έως το 1700 π.χ. η σοδειά µειώθηκε στα 900 λίτρα ανά εκτάριο. Αµέσως µετά άρχισαν οι αποτυχίες στη συγκοµιδή και αυτό ήταν το τέλος της Σουµερίας. Οι περισσότεροι από τους µεγάλους πολιτισµούς που βασίζονταν στην άρδευση είχαν το ίδιο τέλος - τα άλατα ήρθαν στην επιφάνεια και κατέστρεψαν τις γεωργικές καλλιέργειες. Αλλά η Αίγυπτος, η οποία ήταν γόνιµη ως την εποχή των Φαραώ, αποτέλεσε την εξαίρεση. Κάθε χρόνο ο Νείλος πληµµύριζε τα εδάφη, εναπόθετε λάσπη και ξέβραζε τα άλατα της επιφάνειας στη θάλασσα. Αυτό βέβαια συνέβαινε έως το 1970, οπόταν χτίστηκε το µεγάλο φράγµα του Ασουάν. Πλέον η λάσπη δεν ανανεώνει κάθε χρόνο τη γη, τα άλατα δεν ξεπλένονται και οι ψαρότοποι στο δέλτα µειώνονται ταχύτατα. Επίσης, το απόθεµα πίσω από το φράγµα γεµίζει γρήγορα µε λάσπη η οποία έπρεπε να χρησιµοποιείται ως λίπασµα για τα χωράφια». (Μark Reisner 1993, H Έρηµος Cadillac). Φράγµα του Ασουάν ιώρυγα της Κορίνθου Ποταµός Νείλος ιώρυγα Παναµά ιώρυγα Σουέζ 12

Φράγµα Στράτου ŒÓ ÌÂÁ ÏÔ ÚÔËÏÂÎÙÚÈÎfi ÚÁÔ: H ιστορία του νερού συµβαδίζει µε την ιστορία του ανθρώπου. Ο πρωτόγονος άνθρωπος φρόντιζε να κατοικεί και να ζει κοντά στις πηγές, τους ποταµούς και τις λίµνες. Οι πρώτες του µετακινήσεις συνδέονταν άµεσα µε την αναζήτηση του νερού. Όλοι οι αρχαίοι πολιτισµοί άνθισαν κατά µήκος µεγάλων ποταµών, όπως ο Αιγυπτιακός στην κοιλάδα του Νείλου, ο Ασσυριακός στη Μεσοποταµία. Ακόµα και σήµερα ο άνθρωπος κατασκευάζοντας φράγµατα, κάνοντας εκτροπές ποταµών και γεωτρήσεις εξασφαλίζει το απαραίτητο νερό και πολλές φορές το φέρνει κοντά από αρκετά µακρινές αποστάσεις. Το νερό ενός ποταµού, το οποίο κινείται γρήγορα, οδηγείται µέσα σε τούνελ, ώστε να περιστρέψει ειδικές τουρµπίνες. Μ αυτό τον τρόπο δηµιουργεί µηχανική ενέργεια. Στη συνέχεια ειδικές γεννήτριες µετατρέπουν τη µηχανική ενέργεια σε ηλεκτρική. Με τη διαδικασία αυτή, το νερό δεν αχρηστεύεται και στη συνέχεια µπορεί να αξιοποιηθεί για άλλους σκοπούς. Για τη λειτουργία των µεγάλων υδροηλεκτρικών µονάδων κατασκευάζονται φράγµατα και µεγάλες δεξαµενές για τη συλλογή του νερού. Οι κατασκευές πρέπει να γίνονται µε προσοχή, ώστε να µην αλλοιώνεται η ισορροπία του οικοσυστήµατος. Φράγµα Λούρου Φράγµα Ταυρωπού ªappleÔÚÂ Ó Ê ÓÙ ÛÙ : ÔÈÂ Ó ÁΠÈÎ ÓÔappleÔÈ ; Ò ı ÔËı ÛÂÈ ÛÙËÓ Ó appleù ÍË ÙË appleâúèô ; fiûô ı ÂappleËÚ ÛÂÈ ÙÔ Ê ÛÈÎfi appleâúè ÏÏÔÓ; Φράγµα Καστρακίου 13

H ιστορία της Γης είναι γραµµένη στα πετρώµατά της. Πέτρωµα είναι ένα στερεό συστατικό υλικό ενός πλανήτη, δορυφόρου ή αστεροειδούς. Το πέτρωµα του Ψηλορείτη είναι ο µαζώδης και πλακώδης ασβεστόλιθος. Είναι σκληρό, αλλά διαλύεται στο νερό, όπως το αλάτι. Όταν βρέχει ή λιώνουν τα χιόνια το νερό διαλύει στο πέρασµά του τα πετρώ- µατα, δηµιουργώντας ορατούς και αθέατους δρόµους του νερού. ÓÙÈÛÙÔ ÈÛ ÙÔ ÁˆÏÔÁÈÎÔ fiúô : Γεωποικιλότητα Γεωλογικός σχηµατισµός Γεωπεριβάλλον Γεωδιατήρηση Γεώτοποι Προστασία Σπήλαια Βιβλία της γης Το πλήθος των γεωλογικών φαινοµένων Γεωλογική κληρονοµιά Μικρές κοιλότητες στην επιφάνεια της γης Γεωλογικός σχηµατισµός Ανοικτές κοιλότητες που συγκοινωνούν µε σπηλιές. Πολλές δολίνες Πέτρωµα Φυσική και χηµική διαδικασία. ολίνες Πόλγες Καταβόθρες Ασβεστόλιθος Αποσάθρωση Καρστική γεωµορφή 14

Με την πάροδο των ετών τα πετρώµατα µεταβάλλονται και δηµιουργούνται νέα. Το πέτρωµα του Ψηλορείτη, ο ασβεστόλιθος, είναι ιζηµατογενές πέτρωµα αποτελούµενο από το ορυκτό ασβεστίτη. Συχνά περιέχει απολιθώµατα τα οποία µας βοηθούν να εκτιµήσουµε την ηλικία και την προέλευσή του. Η µετα- µόρφωση του ασβεστόλιθου δίνει στο πέτρωµα κρυσταλλικό χαρακτήρα και σχηµατίζει το µάρµαρο. Τα περισσότερα βουνά στην Ελλάδα είναι φτιαγµένα από ασβεστόλιθο. i ÓÙÈÛÙÔ ÈÛ ÙÔ apple Ú Î Ùˆ ÁˆÏÔÁÈÎÔ fiúô : Ιζηµατογενές πέτρωµα Πετρολογικός κύκλος Απολίθωµα Αποσάθρωση ιάβρωση ιαγένεση προϊόν αποσάθρωσης µεταβολή και δηµιουργία νέων πετρωµάτων αρχαίο λείψανο µετατροπή σε συµπαγές πέτρωµα η καταστροφή ενός πετρώµατος εξαιτίας της θερµοκρασίας και της δράσης του νερού η συσσώρευση αποσαρθρωµένου υλικού και η αποµάκρυνσή του µέσα από φυσικούς παράγοντες i ÓˆÚ ÔÓÙ fiùè Ô æëïôúâ ÙË Ù Ó appleúèó applefi ÂÎ ÙÔÌÌ ÚÈ ÚfiÓÈ ÛÎÂapple ÛÌ ÓÔ Ì ı Ï ÛÛ, ÌappleÔÚÂ Ó ÏÂÈ ÛÙË ÛˆÛÙ ÛÂÈÚ ÙÈ apple Ú Î Ùˆ ÂÈÎfiÓÂ Î È Ó appleâúèáú ÂÈ Ùfi appleô ÊËÁÔ ÓÙ È;............ 15

Στην περιοχή του Ψηλορείτη ο πλακώδης ασβεστόλιθος αποτελείται από ανθρακικό ασβέστιο. Τα ασβεστολιθικά πετρώµατα είναι σκληρά, αλλά διαλύονται στο νερό. Η διαδικασία αυτή λέγεται καρστική αποσάθρωση και προκαλείται κατά τη διάλυση του ανθρακικού ασβεστίου που περιέχουν από το νερό. Έτσι όταν βρέχει ή λιώνουν τα χιόνια τα πετρώµατα λειτουργούν σα σφουγγάρια και απορροφούν το νερό, δηµιουργώντας βαθουλώµατα µεγάλα ή µικρά που λέγονται οροπέδια. Κάθε οροπέδιο έχει άλλα µικρότερα ή µεγαλύτερα βαθουλώµατα. Όταν το νερό µπει µέσα στη γη διαλύει ξανά τον ασβεστόλιθο και δηµιουργεί υπόγειες τρύπες, τα σπήλαια. µ ÏÂ Ùo ÛˆÛÙfi aúèıìfi ÛÙÈ apple Ú Î Ùˆ ÂÈÎfiÓÂ : ❶ Πόλγη ❷ Σταλακτίτης ❸ ολίνη ❹ Καταβόθρα ❺ Φυσική κοιλότητα ❻ Σπήλαιο ❼ Αρόλιθος ❽ Ασβεστολιθικό βουνό 16

Ο άνθρωπος του βουνού εκµεταλλεύτηκε το νερό της βροχής χτίζοντας στέρνες και δεξαµενές, για να το αποθηκεύει και να διευκολύνει την καθηµερινή του ζωή. ªappleÔÚÂ Ó appleâúèáú ÂÈ ÙÈ ÓıÚÒappleÈÓÂ ÂappleÂÌ ÛÂÈ ÁÈ ÙËÓ ÍÈÔappleÔ ËÛË ÙÔ ÓÂÚÔ ÛÙÔÓ æëïôúâ ÙË ; Ο Ψηλορείτης χιονισµένος εξαµενή στη Ζώµινθο Πηγή στον Άγιο Φανούριο Λιµνοδεξαµενή στο Γωνοµιό Μικρή λίµνη στα Πάνω Αµπέλια Οµβροδεξαµενή στα Πετραδολάκια Νερόµυλος στις Γωνιές Κεντρική δεξαµενή Ανωγείων 17

Ιδαίον Άντρο Το Ιδαίον Άντρο βρίσκεται στα 1498,9 µ. στις πλαγιές του Ψηλορείτη κοντά στ Ανώγεια. Είναι η µυθική σπηλιά στην οποία, σύµφωνα µε τη µυθολογία, ανατράφηκε ο ίας. Η Τιτανίδα Ρέα, σύζυγος του Κρόνου και µητέρα του ία, απαρηγόρητη, πήγε στους γονείς της, Ουρανό και τη Γη, να τους ρωτήσει πως θα σώσει το παιδί που έφερνε τότε στα σπλάχνα της. Ακολουθώντας τη συµβουλή τους, όταν γέννησε το ία, τον φυγάδευσε στην Κρήτη στον Ψηλορείτη και παρουσίασε στον άντρα της µια πέτρα σπαργανωµένη, την οποία και έφαγε. Ο ίας ανατράφηκε στο Ιδαίον Άντρο µε το γάλα της κατσίκας Αµάλθειας και προστατευόταν από τους Κουρήτες ή Κορύβαντες, πολεµιστές που συνόδευαν τη Ρέα. Οι Κουρήτες χτυπούσαν τις ασπίδες τους για να κάνουν θόρυβο και να µην ακούσει ο Κρόνος το κλάµα του µωρού. ύο µεγάλες ανασκαφές που έγιναν στο σπήλαιο επιβεβαίωσαν ότι ήταν τόπος λατρείας και µύησης στην αρχαιότητα. Η ζωή στο σπήλαιο αρχίζει στο τέλος της 4ης χιλιετίας π.χ. Πολλά αφιερώµατα από πολύτιµες ύλες, χρυσό, ασήµι, χαλκό, φαγεντιανή σε ποικιλία ειδών και αφιερωµάτων, όπως αγγεία, νοµίσµατα, ασπίδες, σφραγίδες και κοσµήµατα. Χιλιάδες προσκυνητές επισκέφτηκαν το ιερό αυτό σπήλαιο, ανάµεσά τους ο Μίνωας, ο Πυθαγόρας και ο Πλάτων. ικταίον Άντρο Σπήλαιο κοντά στο χωριό Ψυχρό, στο όρος ίκτη. Είναι γνωστό ως ικταίον Άντρο και χαρακτηρίστηκε από τους αρχαίους συγγραφείς ως ο χώρος όπου γεννήθηκε ο ίας. Ο χώρος του σπηλαίου ήταν αφιερωµένος στη λατρεία του ικταίου ή Κρηταγενή ία, ο οποίος συνδεόταν και µε το Ιδαίον Άντρο. Ο ύµνος που έψαλλαν προς τιµήν του βρέθηκε σε επιγραφή του 2ου µ.χ. αιώνα στο Παλαίκαστρο. Οι περιστασιακές έρευνες στο Σπήλαιο του Ψυχρού έφεραν στο φως τράπεζες προσφορών, χάλκινα ειδώλια λατρευτών, διπλούς πελέκεις αγγεία, εργαλεία και κοσµήµατα. Όλα χρονολογούνται στους υστεροµινωικούς χρόνους. Σπήλαιο Καµαρών Το σπήλαιο Καµαρών, στα ΒΑ του χωριού Καµάρες, βρίσκεται στη νότια πλαγιά της Ίδης (Ψηλορείτη). Από εδώ ξεκινάει το µονοπάτι που οδηγεί στο Σπήλαιο των Καµαρών, ένα µεγάλο σπήλαιο στα 1780 µ. κάτω ακριβώς από την κορυφή της Μαύρης (1950 µ.). Το σπήλαιο των Καµαρών έγινε γνωστό όταν βρέθηκαν εδώ µεγάλος αριθµός µινωικών αγγείων κατά τη διάρκεια ανασκαφών. Τα αγγεία χαρακτηρίζονται από την εξαιρετικά ντελικάτη κατασκευή τους ("ωοκέλυφα") και το διάκοσµο τους από λαµπρά χρώµατα σε µαύρο φόντο. χρονολογούνται γύρω στο 1700 π.x. και µπορείτε να τα θαυµάσετε στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου. Το σπήλαιο, που χρησιµοποιήθηκε σαν κατοικία από τους νεολιθικούς ανθρώπους, ήταν κατά πάσα πιθανότητα αφιερωµένο στη λατρεία της µεγάλης µινωικής θεότητας. Σπήλαιο Μελιδονίου Βρίσκεται 28 χιλιόµετρα ανατολικά του Ρεθύµνου. Εκτός από το καθαρά σπηλαιολογικό ενδιαφέρον (σταλαγµίτες, σταλακτίτες και κολόνες), το σπήλαιο αναφέρεται ως αρχαιότατος τόπος λατρείας του µυθικού χάλκινου γίγαντα Τάλω (έργο του Ηφαίστου), ενός είδους τοποτηρητή των νόµων των Μινωικών Χρόνων. Στη Ρωµαϊκή Περίοδο ήταν αφιερωµένο στη λατρεία του Ερµή. Στα νεότερα χρόνια το όνοµά του συνδέθηκε µε µια από τις αιµατηρές σελίδες της ιστορίας της Κρήτης. Το 1824 βρήκαν στο Γεροντόσπηλιο τραγικό θάνατο µερικές εκατοντάδες Κρητικοί από τα γύρω χωριά, που - από το 1822 - είχαν καταφύγει στη σπηλιά για να αποφύγουν τη στρατιά του Χασάν πασά. Ο διάδοχός του, Χουσεΐν πασάς, ανακάλυψε το κρησφύγετο των ανυπεράσπιστων κατοίκων και προσπάθησε να τους πείσει µε δελεαστικές προτάσεις να παραδοθούν ειρηνικά. Μετά την άρνησή τους διέταξε και έφραξαν το στόµιο της σπηλιάς βάζοντας συγχρόνως φωτιά. 340 γυναικόπαιδα και 30 ένοπλοι βρήκαν τραγικό θάνατο από ασφυξία. Σπήλαια υρού Νότια της Αρεόπολης πάνω από τον πρώτο πανέµορφο όρµο, κατεβαίνοντας τη δυτική ακτή της Μάνης στον όρµο του υρού βρίσκονται τα οµώνυµα σπήλαια. Μοναδικά φυσικά αξιοθέατα. Είναι υπόγειος ποταµός και αναπτύσσεται σε δύο κύριους παράλληλους διαδρόµους µε αρκετούς δευτερεύοντες. Στη Βλυχάδα υπάρχει ένα από τα ωραιότερα λιµναία σπήλαια του κόσµου. H ξενάγηση γίνεται µε βάρκα και µε τα πόδια. Η αντανάκλαση, το λευκό και το ροζ χρώµα δηµιουργούν ανεπανάληπτο θέαµα, Θαυµάζουµε τις "κρεµαστές κλίνες των νεράιδων", την "κόκκινη αίθουσα", "τα ροζ και λευκά διαµερίσµατα". Η Αλεπότρυπα είναι ένα σηµαντικότατο σπήλαιο σε παγκόσµιο επίπεδο µε ίχνη κατοίκησης απ'το 5300 π.χ. βρίσκεται σε µικρή απόσταση από τη Βλυχάδα στ ανατολικά. Το Καταφύγι είναι το τρίτο σπήλαιο του υρού, 500µ πριν τη Βλυχάδα και την Αλεπότρυπα. Έχει έκταση 2.700 τ.µ. και µήκος διαδρόµων 700µ. Σφεντόνη Τα Ζωνιανά βρίσκονται στον Ψηλορείτη (όρος Ιδη) σε υψόµετρο 630 µέτρα και σε κοντινή απόσταση από τ Ανώγεια. Στην είσοδο του χωριού βρίσκεται το σπήλαιο "Σφεντόνη" ή "του Σφεντόνη η Τρύπα". Πρόκειται για ένα από τα οµορφότερα σπήλαια της Ελλάδας µε πλούσιο σταλακτιτικό και σταλαγµιτικό διάκοσµο. Το σπήλαιο καταλαµβάνει έκταση 3000 τ.µ. κι είναι από τα εντυπωσιακότερα στην Ελλάδα.. Αναρίθµητοι σταλακτίτες και σταλαγµίτες, ποικιλόµορφοι και πολύχρωµοι, διακοσµούν τις αίθουσες του σπηλαίου. Το σπήλαιο χρησιµοποιήθηκε από παλιά σαν κρησφύγετο. Εδώ είχε βρει καταφύγιο ένας αντάρτης (χαϊνης) από τα Σφακιά, ο Σφεντόνης. Άλλος µύθος αναφέρει ότι στο σκοτεινό σπήλαιο κρυβόταν µια όµορφη νεράιδα, που έβγαινε συγκεκριµένη ώρα κάθε µέρα για να πάει στη γειτονική πηγή και να πιεί νερό. Μια φορά που παραµόνευε να τη δει, µόλις φάνηκε η νεράιδα, ο βοσκός την χτύπησε µε µια πέτρα που πέταξε µε τη σφεντόνα του. Η νεράιδα τραυµατισµένη κατορθώνει να τρέξει και να κρυφτεί µέσα στο σπήλαιο, αφήνοντας στην είσοδο του το µατωµένο της µαντίλι. Σπήλαιο Λιµνών Στο χωριό Καστριά της Αχαΐας 60 χλµ. από την Τρίπολη βρίσκεται το ξακουστό "Σπήλαιο των Λιµνών". Είναι ένα σπάνιο δηµιούργηµα της φύσης. Εκτός από τους λαβυρινθώδεις διαδρόµους, τις µυστηριώδεις στοές και τους παράξενους σταλακτιτικούς σχη- µατισµούς το "Σπήλαιο των Λιµνών" έχει κάτι το αποκλειστικά δικό του, που δεν υπάρχει σε άλλα γνωστά σπήλαια. Είναι οι αλλεπάλληλες κλιµακωτές και µάλιστα σε τρεις ορόφους λίµνες του, που το καθιστούν µοναδικό στο είδος του στον κόσµο. Τον χειµώνα που λιώνουν τα χιόνια το σπήλαιο µετατρέπεται σε υπόγειο ποταµό µε φυσικούς καταρράκτες. Κατά τους θερινούς µήνες ένα τµήµα του σπηλαίου ξηραίνεται και αποκαλύπτονται πρωτότυπες δαντελωτές λιθωµατικές λεκάνες και φράγµατα ύψους µέχρι και 4µ. Το υπόλοιπο σπήλαιο διατηρεί µόνιµα νερά σε 13 γραφικές λίµνες. Ο µύθος λέει πως οι κόρες του βασιλιά της Τίρυνθας Προίτου, Λυσίππη, Ιφινόη και Ιφιάνασσα, καυχήθηκαν ότι ήσαν ωραιότερες από τη θεά Ήρα και περιφρόνησαν τη λατρεία του ιονύσου. Κάποτε φτάσανε στο σπήλαιο, όπου τις βρήκε ο Μελάµποδας και τις θεράπευσε. Σπήλαιο Αλιστράτης Το σπήλαιο Αλιστράτης Σερρών είναι ένα από τα µεγαλύτερα σπήλαια της Ευρώπης, µε πλούσιο σταλαγµιτικό και σταλακτιτικό διάκοσµο και µε συνολικό µήκος διαδρόµων 3 χιλιόµετρα. Ο πλούσιος διάκοσµός του περιλαµβάνει, εκτός από τεράστιους σταλακτίτες και σταλαγµίτες. σε διάφορους χρω- µατισµούς και τους σπάνιους ελικτίτες. Οι εκκεντρίτες ή ελικτίτες είναι σπάνιοι σχηµατισµοί που δηµιουργούνται "αψηφώντας" τους νόµους της βαρύτητας και ακολουθώντας ακανόνιστες πορείες. Σπήλαιο Πετραλώνων Το σπήλαιο των Πετραλώνων βρίσκεται περίπου 1 χιλιόµετρο από το χωριό Πετράλωνα του νοµού Χαλκιδικής της Μακεδονίας. Στο σπήλαιο ανακαλύφτηκαν τα ίχνη κατοίκησης Αρχανθρώπων 700.000 περίπου ετών, των αρχαιότερων Ευρωπαίων προγόνων που έχουν βρεθεί µέχρι σήµερα. Το σπήλαιο των Πετραλώνων αποτελεί ένα µνηµείο για την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Στο σπήλαιο αποκαλύφθηκε ολόκληρη βιοµηχανία παλαιολιθικών εργαλείων που υπερβαίνει τα 1000 αντικείµενα. Η εξερεύνηση του σπηλαίου από µια οµάδα κατοίκων του γειτονικού χωριού, έφερε στο φως ένα ανθρώπινο κρανίο.